A Lei e a Foto de Rúa

Por Anxo Dafonte

Un dos nosos meirandes medos cando saímos á rúa pra recoller intres que implican a xentes que non coñecemos e que nos poidan parecer máis ou menos íntimos é saber a ciencia certa se estamos a infrinxir algunha lei.

Sonche coma un vaqueiro cunha bala e non cunha ametralladora na procura dese intre decisivo". (Fan Ho)

 Que nos di a Lei?

A resposta a esta pregunta é relativamente sinxela: NON podemos fotografar a ningunha persoa sen o seu consentimento e moito menos cando esa persoa descoñece que a estamos a fotografar.

Dito isto, o mellor que podemos facer os fotógrafos de rúa é quedarmos na casiña.

Non se pode fotografar ás persoas sen un consentimento.

Así parece desde un primeiro momento, pero imos matizar certos puntos que a pesar de evitar incumprimentos da lexislación deberiamos ter en conta pra exercer o noso traballo de documentación gráfica.

 De cando é a Lei e que é o que contempla

A Lei que regula o dereito á imaxe e honor é moi dura e co tempo endurécese moito máis.

En España continuamos rexéndonos por unha lexislación redactada no ano 1982 e na que non veñen contempladas as novas tecnoloxías. Naqueles tempos non había ninguén expoñendo aínda a súas imaxes con teléfonos móbiles.

Todo o que vou comentar nesta publicación fai referencia á lexislación que coñezo: á española. Teñamos presente que tanto no futuro coma no caso de outros países, os artigos que mencione poderían variar dun xeito notábel.

Antes de continuar convenche coma lector que revises se non existen cambios na lexislación que poderían contradecir ou completar certas opinións ofrecidas aquí por min. Recoméndoche que accedas ó que no BOE (Boletín Oficial do Estado, do Goberno de España) se publica ó respecto. Podes facelo directamente desde aquí onde ademais atoparás os textos orixinais e as súas actualizacións co paso do tempo. 

Sobre a captación das imaxes

Resumindo bastante a lexislación, coma che dicía, basicamente non poderemos facer ningunha fotografía na que saia unha persoa sen ter obtido un consentimento previo desa persoa.

No artigo 7.5, o máis polémico de todos e o que máis nos afecta coma fotógrafos sexas afeccionado ou profesional, di que o mesmo acto de facer a fotografía xa infrinxe a lei non importando en absoluto se nos atopamos nun espazo privado ou público.

A captación, reprodución ou publicación por fotografía, filme ou calquera outro procedemento, da imaxe dunha persoa en lugares ou momentos da súa vida privada ou fóra deles, agás nos casos previstos no artigo oitavo, dous.

BOE, Lei Orgánica 1/1982, do 3 de maio, de protección civil do dereito ó honor, á intimidade persoal e familiar e á propia imaxe. (Capítulo II, artigo sétimo, punto 5).

Unha cuestión de interpretación

Ante o artigo anterior pouco poderemos facer; porén, a partir do punto oitavo vaisenos aportando algo de esperanza ó falarmos de certas excepcións en situacións moi particulares.

Hai que aclarar que no caso de chegar a enfrontarmos a unha demanda, todo quedará finalmente a expensas da interpretación que faga o xuíz que instrúa o caso en particular.

Neste oitavo punto cítansenos algúns supostos onde si que poderiamos fotografar e, entre eles, escenas de interese histórico, cultural ou científico, ante os que poderiamos non estar infrinxindo ningunha lei e, quero insistir na palabra "poderiramos" porque coma dicía, nun último caso sería o xuíz quen decidise.

Imos estudar o que nos dí exactamente o punto 8.2:

Dous. En particular, o dereito á propia imaxe non impedirá:

a) A súa captación, reprodución ou publicación por calquera medio cando se trate de persoas que exerzan un cargo público ou unha profesión de notoriedade ou proxección pública e a imaxe téñase captado durante un acto público ou en lugares abertos ó público.

b) O uso da caricatura de ditas persoas dacordo co uso social.

c) A información gráfica sobre un suceso ou acontecemento público cando a imaxe dunha persoa determiñada apareza coma meramente accesoria.

BOE, Lei Orgánica 1/1982, do 5 de maio, de protección civil do dereito ó honor, á intimidade persoal e familiar e á propia imaxe. (Capítulo II, artigo oitavo).

Ven sendo neste artigo no que se basean os xornalistas gráficos pra poder desempeñar o seu traballo. Se nos centramos neste artigo poderemos xa expoñer incluíndo persoas sempre e cando sexan cargos ou personalidades públicas e cando ese intre fotografado sexa pra informar ou documentar unha situación de interese xeral.

Poderemos ademais chegar a fotografar nun acto público a xente anónima mentres non teñan un peso relevante na fotografía, é dicir, que non sexan os protagonistas. Isto é ó que se refire a lei no punto c) cando fala de persoas meramente accesorias.

En resumidas contas, o que o fotógrafo de rúa debe facer é fotografía da rúa e non das persoas, no mesmo momento no que nos centremos nunha persoa a convertemos en obxecto da fotografía e deixará de ser accesoria.

A decisión dos xuíces

Atopámonos ante unha complexa situación no caso de ter que chega á sala dun xulgado a que ese arbitrio pode levar a resultados tan sorprendentes coma inesperados.

Será moi difícil poder facer unha valoración desde un punto de vista obxectivo e xusto.

Se a meirande parte das persoas que fan fotos non se molestan pola súa formación... por que llo teríamos que esixir ós xuíces?

A persoa designada pra elo debería ter certos coñecementos, sobretodo no que se refire a arte e composición, pra poder comprender mellor os motivos que levaron ó autor a expoñer a fotografía cuestionada.

Pra poder facer unha valoración correcta sobre unha obra fotográfica, a autoridade designada debería ter coñecementos e cultura fotográfica, de pintura, etc. e por suposto, habelos hainos, non quero dicir con isto que ningún xuíz posúa estas capacidades. O que está claro é que non é esixíbel esta preparación e na miña humilde opinión trátase dalgo que debería cambiar.

 O consentimento expreso

Moitos fotógrafos de rúa están convencidos de que ó non existir na lexislación ningún punto no que se indique que o consentimento expreso teña que darse tamén por escrito, coa simple ollada do suxeito cara a cámara enténdese un consentimento implícito.

Isto non é así exactamente. Teñámolo sempre en conta. Volvemos ó punto das interpretacións. Se tratas de aferrarte a ese consentimento implícito nunha ollada coma a un cravo ardendo terás as de perder si ou si. Ningún xuíz poderache dar entón a razón.

A ollada podería ser un consentimento... pero en ningún caso vitalicio.

A explicación a isto é ben sinxela. Do mesmo xeito que coa cesión de dereitos de imaxe coas persoas retratadas voluntariamente e, incluso ante contratos asinados, calquera consentimento sobre o uso da imaxe dunha persoa é inmediatamente revogábel.

 Polo tanto, calquera persoa que che tivese dado o seu consentimento pódecho retirar en canto se arrepinta delo e ante iso non che hai nada que facer. Chegarás ó xulgado e o xuíz dirache que non importa o consentimento que che dese no seu intre, sexa implícito ou explícito; no momento do xuízo será obvio que xa non gozas del. Por iso, aínda que se trate doutra disciplina totalmente distinta, é moi recomendábel o uso de contratos pra a realización de retratos sen esquecerse especificar mediante cláusulas que contemplen a revogación dos permisos de imaxe de darse o caso, se sería aplicábel algún tipo de compensación.

O xeito de comportarse na rúa

Na miña opinión e coido que na meirande parte dos fotógrafos de rúa, pois así mo ensinarona min e dese xeito o aprendín, debemos ser naturais ante todo, iso si! sexamos sempre completamente conscientes de que incumprimos leis pero convencidos de que esas leis nin están actualizadas nin van en consonancia cos tempos actuais.

O fotógrafo de rúa non é un delincuente, non está a facer nada malo... dicir o contrario será sempre prexulgar.

Debemos meternos ben na cabeza que non estamos facendo dano a ninguén, pero pra elo, temos primeiro que marcarmos uns límites éticos baseados nuns mínimos de responsabilidade e, sobretodo, moito empatía.

 Fotografar a menores de idade

Eu, por poñervos un exemplo, teño por costume non fotografar nunca en lugares onde abunden os menores de idade. As miñas liñas vermellas impídenme sequera aparecer cunha cámara nun parque infantil ou nun colexio, evitando dese xeito bastantes problemas.

Protexer ós menores de ideade é unha prioridade, non vale ningunha excusa que xustifique o contrario.

Se por algún motivo se dese o caso un día de atoparme cunha escena que si ou si considero que paga a pena ser recollida nunha instantánea, pediría o permiso dos tutores legais do menor que aparecese.

Porén, iso provocaría xa de por si un efecto de coñecemento previo e perderíase a esencia da fotografía de rúa pra entrar xa no terreo do retrato. Pero, no caso de ter que chegar a ese extremo, non esquezas que o seu consentimento por escrito debe de estar asinado por todos e cada un dos titores legais do menor.

As situacións ridículas

Nunca busco nin tiven procurado imaxes que puideran deixar quedar en evidencia a alguén. A empatía cara os demais é absolutamente imprescindíbel nesta disciplina.

Cando retrato a rúa, retrátome a min mesmo.

A máxima é moi sinxela e coñecida por todos: Non lle fagas ós demais o que non che gustaría que fixesen contigo. Por desgraza, esta máxima non é tomada en conta por algúns personaxes que a cambio de moitos "gústame" nas redes sociais non dubidan precisamente diso mesmo, tratar de achar o ridículo amosando situacións comprometidas e en lugares onde as persoas son moito máis vulnerábeis e amósanse dun xeito distinto ó seu día a día (praias e piscinas, por exemplo). Este tipo de fotógrafos son os que dan mala fama e producen rexeitamento cara os que practicamos este xénero fotográfico provocando desconfianza nos peóns cando ven que unha cámara se achega ó ollo.

Que facer se descobren que estás a fotografar

Se te pillasen facendo unha fotografía volvemos ó mesmo: naturalidade. O que nunca falla é o sorriso, non perda-lo sorriso ante ningunha situación ou palabra. Ten en conta que a persoa pode sentir que estabas a invadir a súa intimidade e as súas primeiras palabras poden ser máis bruscas do que quixera.

Estivemos e continuamos estando durante moito tempo convivindo cunha pandemia que nos obriga a levar máscaras durante moito tempo e podemos pensar que o sorriso é máis difícil de amosar. Porén, as persoas temos unha extraordinaria facilidade pra sentir, intuír e interpretar os máis mínimos xestos do rostro. Os ollos, por exemplo, falarán da túa actitude. O teu sorriso será capaz de traspasar o tecido e os filtros da máscara. É unha arma tan potente que atravesa incluso aquelo que non fai un virus tan dañino e terríbel.

Se cando fotografías na rúa o fas dun xeito amábel e tranquilo é probábel que nin se te acheguen. Polo contrario, se perde-los nervios e actúas coma se tiveses feito algo malo, vanche interrogar e farano coa mesma actitude e desconfianza que perciben en ti.

Amólame moito ver fotografías de xente desfavorecida sen ningunha xustificación.

Se alguén se te achega a preguntar polo que fas, simplemente limítate a explicarllo sen medo, non fas nada malo. Comenta a túa visión da imaxe, da escena. Amosa a foto, incluso antes de que cha pidan. Se aínda con esas pídenche que a borres non dubides porque están non seu dereito, elimína-la e punto, sen maiores complicacións. Non paga a pena e a outra persoa sempre rematará por tela razón.

Ningunha fotografía que vaias eliminar será irrepetíbel. Se non a fixeches ti outro fotógrafo a fará. Partendo desa premisa, cres que en verdade paga a pena chegar a un xulgado por elo? Xa terás a oportunidade algún día de expoñer unha escena semellante.

 Que facer cando alguén se molesta por unha publicación

Pode acontecer tamén que no intre da exposición ninguén che dixese nada ou non che esixisen borra-la foto.

Moitas fotografías de rúa, a meirande parte delas, chegan a publicarse en bitácoras e redes sociais sen consentimento das persoas que aparecen nelas, é o máis normal e habitual. O que non é de recibo é tomar unha fotografía e ir preguntando despois ás persoas. Iso faría que racháse-lo ritmo da túa sesión e ademais chamaría tanto a atención que xa or resto de transeúntes che terían localizado e fichado tomándote por unha ameaza. Quen será esa persoa que vai por aí cunha cámara fotográfica e por riba ten a caradura de interrompe-los camiñantes pra contarlles algúna lea?

Normalmente a xente non se atopa a si mesma e por norma xeral son outros os que lles avisan de que os viron nunha imaxe. Moitos sentiranse orgullosos e gustaralles aparecer no teu porfolio (tamén dependendo de coma sexa, do contido que adoites publicar e da tónica que segas que pode ser nun ton máis serio ou máis satírico) e, de molestarse alguén en contactarte, a que sería fermoso agradecerllo mandándolles unha copia da súa fotografía! Quedar ben sae barato e trae moitos beneficios a curto prazo.

Pero, por suposto, tamén temos que contemplar o caso contrario no que as persoas poidan sentirse incómodas e non quixeran aparecer en ningunha das túas fotografías por moi amábel que teñas montado o teu sitio web.

Eu prefiro borrar unha fotografía a pensar que alguen se poida sentir molesto ó identificarse con ela. Procuro que a xente desexe aparecer nas miñas imaxes porque iso será o que no remate da miña vida fique aquí de min. E aproveito este inciso pra lembrarche de que se te recoñeces nunha das miñas imaxes podes escribirme a anxodafonte@gmail.com e non tardarei en darche resposta.

O normal sería que cho comunicasen primeiro. Levar unha demanda deste tipo a un xulgado ten un custo elevado e ó igual que ti non poderás coñecer con garantas o resultado, a outra parte tampouco. A túa mellor defensa será precisamente que non che fixese chegar as súas impresións e queixa. O máis probábel é que che obriguen a eliminar a imaxe e retirala dos sitios onde tivese sido publicada e que todo quede aí.

Pero no caso de que alguén che tivese dito que se sinte molesto coa imaxe o máis razoábel será borrala de todos aqueles sitios onde apareza exposta. Unha vez feito iso, é probábel que xa non teña que demandarte, en cuxo caso, obrará ó teu favor o feito de tela retirado asiña xa que existirá unha clara intención de colaboración e acompañando sio cunhas desculpas que deberías ter ofrecido xa no seu intre posibelmente a cousa non vaia a máis. Aquí temos que puntualizar que o descoñecemento e por que non? tamén as ansias dalgún que se cre que por saír nunha foto vaslle pagar unha pensión vitalicia, fai que casos moi concretos tivesen chegado ós xulgados por moita boa vontade que lle poña o fotógrafo.

Con todo, se cho dixeron e por cabezonería queres seguir adiante coa exposición pública da imaxe... prepárate pró peor! As cantidades esixidas polos xulgados son moi importantes e, se o suposto é ise, en parte teralo ben merecido.

 Conclusións

Legalmente non podes fotografar persoas na rúa aínda que sexa nun espazo aberto e público. 

Polo contrario, non estás a facer dano a ninguén. Non fas nada malo. Isto resulta moi paradoxal se o confrontamos coas lexislacións. Prohíbesenos algo que non dana a ninguén.

Trata de fotografar a rúa e, por extensión, xente na rúa tamén. Cando te centres na persoa vas deixar de fotografar a rúa pra entrar no terreo do retrato. Hai quen fala entón dun xénero ó de lle din retrato de rúa máis a min non me deixa de parecer retrato feito en exteriores. Porén, o xénero que naceu coma street photography consistía precisamente niso, facer retratos consentidos e posados na rúa, algo que dista moito do concepto actual que temos desta disciplina.

Pero as leis están ben, deben ser así, non son perfectas pero tampouco malas e están pra axudar. Eu en ningún momento opinei nin direi xamais o contrario. O único que a min me molesta é a hipocrisía que se amosa en certas ocasións coma por exemplo cando levantas un teléfono móbil e fas tódalas fotos que che apeteza pero coma leves unha cámara réflex non tarda en aparecer unha autoridade pra impedircho.

Se aínda sendo estritas as nosas lexislacións moitos fotógrafos rexistran imaxes de dubidosa moralidade non quixera imaxinar o que farían se as trocasen por outras máis permisivas e actualizadas ós nosos tempos.

Así que apesar de todas estas restricións e complicacións, non perda-las gañas de saír a fotografar a rúa pois é un medio sumamente interesante e importante pra documentar a vida na túa época e quen sabe? igual podería chegar a ser de moita utilidade no futuro.